Banalne powiedzenie, że życie jest drogą, za każdym razem nabiera dla mnie nowego sensu w czasie podróży. Dziesiątki godzin przepędzone w ciasnocie kolejowych wagonów, niezliczone podskoki na siedzeniach autobusów, gdy te zmagają się z wyboistością górskiej drogi, tłumy na ulicach miast – wszystkie one wywołują we mnie odczucie bycia we wnętrzu bijącego serca nieśmiertelnej Azji.

Poranek w stolicy Bangladeszu

Bangladesz, Dhaka. Rzeka przepływająca przez stolicę Bangladeszu rankiem tonie cała w mgle smogu. (Fot. Paweł Brzenczek)

Tym, co pozwala mi mocniej zżyć się z nowym środowiskiem, odczuwać nową sytuację, są oczywiście dłuższe okresy czasu spędzone tam, gdzie wypadnie mi się zatrzymać. Ale równie ważną rolę odgrywają właśnie te rozmaite przemieszczenia w przestrzeni i czasie, z jednego miejsca w inne. Łatwiej nieraz odkryć nowe aspekty kraju, który się przemierza, w zmartwiałych, zawieszonych na jednym punkcie oczach miejscowego współpasażera, niż na stronach lokalnych gazet. Świat widziany z okien pociągu bywa bardziej wyrazisty, niż ten obserwowany z okna gościnnego domu. Wspólnie pokonywana droga wymusza niestandardowe gesty, zachowania, generuje niecodzienne reguły, czasami uwalnia nadspodziewanie wielkie pokłady międzyludzkiej empatii. Różnie.

Rumaa Bazar - zdjęcia z podróży przez Bangladesz

Bangladesz, Ruma Bazaar. Łodzie, których sposób konstrukcji wyznacza wielowiekowa tradycja Bengalu służą tu do transportu wszelkich towarów i ludzi przemieszczających się pomiędzy sąsiednimi wzgórzami a wnętrzem kraju. (Fot. Paweł Brzenczek)

* * * * *

Nasza ostatnia wyprawa przez Indie do Bangladeszu zaczęła się bardzo wczesną pobudką i jesiennym rankiem spędzonym w autobusie do Warszawy. Za oknem po prawej stronie drogi porozsiadały się wielkogabarytowe kominy Będzina. W połowie tonęły w nisko leżącej mgle przedświtu, rzucając w niebo rozkłębioną parę wodną, szarą wtedy i jasną. Potem mgły, ze słońcem jaśniejącym już wyżej, rozsyłającym poziomo rozbiegające się płaszczyzny światła. Pomyślałem: to ważne, wyraźnie zapamiętać swojskość, z którą konfrontować można to, co spotka nas później. Za oknami busa rozciągał się płaski krajobraz rozcinany sznurami polnych zadrzewień, rowy wypełnione masą splątanego zielska, szeregi karłowatych klonów i głogów, łany więdnącej w porannym chłodzie nawłoci, zmarznięta rosa, pastelowe żółcie i zielenie drzew, rude liście dębów. Na polach piramidalnie spiętrzone bele siana, pojedyncze kasztanowce, dawno już przekwitłe, ze zbrązowiałymi, poskręcanymi ramionami.

W Warszawie i Istambule kolejne przesiadki na samolot. Pasażerowie to przeważnie Hindusi. Mój sąsiad zajęty jest lekturą broszury, która tytułem zadaje zapisane w języku gudźrati pytania: Kim jest Bóg? Jaki jest? W trakcie wysiadki rejestruję zalegającą pod siedzeniami masę odpadków, plastikowych torebek i opakowań po batonikach, papierków i chusteczek. Europejska kultura gromadzenia śmieci w wyznaczonym miejscu obca jest Azji, która rzuca je za siebie, po prostu, przez ramię lub pod nogi, w pociągu za zakratowane okno.

* * * * *

Indyjskie czarki do herbaty - fabryka w Kalkucie

Indie, Kalkuta. Ultraekologiczne gliniane czarki jednorazowego użytku w trakcie produkcji. (Fot. Paweł Brzenczek)

Jak zwykle, tak i teraz, gdy przemierzamy koleją trasę Bombaj-Benares, podwójnym liniom stalowych trakcji szyn towarzyszą ciągnące się setkami kilometrów pasy zużytego plastiku, aluminiowych folii, zgniecionych kubeczków po czaju, tekturek, tacek, woreczków, baloników i wszelkiego innego drobnego szajsu, którego nikt już nie chce. Być może pasma śmieci przytyły tylko nieco od ostatniego razu. Przychodzi mi do głowy, że jeszcze kilka lat temu przynajmniej czaj podawano w glinianych czarkach, które raz użyte kruszały w słońcu, by wrócić do ziemi nie zostawiając śladu.

Gdy wzrok wędruje poza kolejowy nasyp, obserwuję przesuwające się mile zielonych i żółtych pól kukurydzy i ryżu, zieleniejące kłosy zbóż. Pojedyncze drzewa dają cień pracującym ludziom. Całe rodziny piorą, rozmawiają. Zielona płaszczyzna palonych słońcem pól usiana jest rozbłyskami kolorowych sari. W całym świecie nie ma chyba dwóch takich samych. Prawie zupełnie brak tu maszyn. Jeden czy drugi ciągnik mijamy w kilkudziesięciokilometrowych interwałach. Ziemia jest ciągle jeszcze uprawiana za pomocą niemal wyłącznie najprostszych narzędzi. Mogłoby się wydawać, że mamy przed sobą widok niezmienny od wieków. Życie i śmierć chwiejnie zharmonizowane z rytmem Natury. Mój indyjski przyjaciel twierdzi, że tygodniowe spóźnialstwo monsunu kosztuje tu sto tysięcy ludzkich istnień.

* * * * *

Tuk tuk taxi w Indiach

Indie. Nawet tuk-tuk czasem odmawia posłuszeństwa… (Fot. Paweł Brzenczek)

Wcześniej widziany przez nas Bombaj to w dużej mierze antyteza wsi. Opisywany jako kontrast metropolii i slumsu, siedlisko najnędzniejszej biedy i gigantycznego bollywoodzkiego przemysłu, wydał nam się i tym razem pozbawiony składnika stalowo-szklanej nowoczesności.

Przejeżdżamy przez miasto kilkanaście kilometrów. We wszystkich kierunkach tłoczą się maluteńkie mieszkanka, domki klecone z blachy falistej i czegokolwiek, ludzie wykonujący na krawędzi ulicy wszelkie czynności porannej toalety. Co chwila zaśmiecone, nieogrodzone place. Trudno stwierdzić: budów czy rozbiórek? Jezdnia zrobiona z bezładnych placków różnogrubego asfaltu, jak w dziecinnej, plastelinowej wyklejance. Spod kół i stóp wznosi się szary pył. Nozdrza uderza raz za razem kakofonia wielkomiejskich smrodów. Receptory powonieniowe wygrywają całe gamy zapachów warzywnej zgnilizny, przygotowywanego jedzenia i fekaliów, wszystko wymieszane. Rynsztokowe kanały wypełnione nietonącym śmieciem i zgęstniałą, buro-czarną cieczą, nad którą unosi się niemal dotykalna łuna fetoru absolutnego, stępiającego przytomność, zaćmiewającego zmysły.

Gdzież te osławione drapacze chmur i willowe dzielnice nowoczesnej socjety Indii? Gdzie pracujące non stop nad dziesiątkami filmowych produkcji hangary i studia Bollywood? Nie widzimy tego. Za to przy wejściu na stację kolejową policjant oczekujący łapówki próbuje przekonać nas, że posiadanie schowanej w jednym z plecaków butelki alkoholu jest zabronione. Olewamy go w końcu.

Polecamy: Jak przetrwać na dworcu w Delhi?

Jadąc z Waranasi do Dhaki gonieni czasem decydujemy się na zakup biletów bez miejscówek. Pierwszy krok: dostać się do Kalkuty. Liczyliśmy na to, że uda się mimo wszystko znaleźć wolne miejsca w wagonach sypialnych, skorzystać z konduktorskiej puli dostępnych biletów. Nic z tego!

Backpackerska podróż przez Bangladesz

Bangladesz. Zieleń kraju z okna pociągu. (Fot. Paweł Brzenczek)

Spędzam kilkanaście godzin podróży kucając lub wstając, by przepuścić przedzierających się korytarzem pasażerów. Nie da się spać. Pociąg staje na kilka godzin tuż przed Patną, stolicą Biharu. Okazuje się, że dzisiejszego dnia w mieście wybuchło kilka bomb. Większość na placu nazwanym imieniem Gandhiego, ikony ruchu biernego oporu i niestosowania przemocy, gdzie miał się odbyć wiec jednej z politycznych partii. Są ofiary.

Po północy dobiega nas huk kolejnego wybuchu, który trzęsie całym składem. Tym razem bombę podłożono na stacji kolejowej, na wjazd na którą czekamy. Wstrząs spowodowany wybuchem nie wywołuje spodziewanego zamieszania. Czyżby mieszkańcy Biharu, najuboższego stanu Indii, zintegrowali podobne wydarzenia jako element codzienności? Kilka miesięcy wcześniej bomby wybuchły w Bodh Gaya, w jednym z najważniejszych miejsc kultu dla buddystów z całego świata, gdzie dwa i pół tysiąca lat temu miał osiągnąć oświecenie sam Budda. Politycznie wspierane ekstremizmy i napięcia na tle religijnym znajdują zapewne najpodatniejszą glebę tam, gdzie jak w Biharze panuje bieda i ignorancja wynikająca z braku nawet podstawowej edukacji, co z kolei uwarunkowane jest koniecznością codziennej walki o przeżycie.

Podróż pociągiem przez Bangladesz

Bangladesz. Olek wygląda z okna pociągu na zielony Bangladesz. (Fot. Paweł Brzenczek)

* * * * *

Po wymagającej batalii o wizy możemy wjechać do Bengalu Wschodniego. Gdy już przekroczymy graniczne posterunki, możemy wreszcie oglądać Bangladesz. To piękna, płaska, zielona kraina. Gdy zachodzi słońce, symbolika flagi narodowej kraju staje się oczywista – czerwona kula odbija się w lustrze zielonych połaci ryżowych pół zalanych wodą, które ciągną się po widnokrąg.

Ale tym, co najbardziej chyba charakterystyczne dla komunikacyjnej infrastruktury Bangladeszu nie są kolejowe tory czy asfaltowe drogi. Jesteśmy przecież w delcie Gangesu i Brahmaputry, największych rzek tej części kontynentu. Do tego na terenie kraju leży około siedmiuset rzek. Kolejny etap podróży pokonujemy więc drogą wodną, z Dhaki płyniemy z biegiem Burigangi w kierunku Zatoki Bengalskiej, do Chandpuru. Na brzegu wyrastają, jak martwy las, kominy kolejnych cegielni – żywicielek stale nienasyconego molocha – Dhaki. Za burtą po drugiej stronie – więcej cegielni.

Polecamy: Ulice Dhaki – zdjęcia

Przede mną Olek zaczytany w Lemie, Marysia zapatrzona w przestrzeń, Paweł z notesem zbiera myśli. Wszyscy rozwaleni na bambusowych matach rozłożonych na stalowym pokładzie, plecy poopierali o plecaki. O czym myślą? Włóczykije, wędrowcy spod zbłąkanej gwiazdy. Jest przyjemnie, leniwie, cieniście, lekki wiatr. Ciekawski, jak zwykle, tłumek Bengalczyków zdążył się już przyzwyczaić, w jakieś pół godziny od naszego wejścia na pokład.

Cieszy mnie wyjazd ze stolicy. To częściowo sprawa promu. Siedzieć tu i pisać. Wnętrze pokoju hotelowego w porównaniu z górnym pokładem to rodzaj półhermetycznej konserwy, zatęchłej, z ograniczoną ilością powietrza do dyspozycji, za to z rosnącą wilgotnością, entropią, zagrzybieniem, syfilitycznością otoczenia. Nie działa zamek w drzwiach. W łazience karaluchy, co zresztą zupełnie mi nie przeszkadza.

W międzyczasie rzeka rozlewa się w szeroką zatokę. Widać tylko jeden brzeg. Wyjąwszy szerokość wodnej drogi, panuje tu ruch jak na autostradzie. Mijamy niezliczone barki, unurzane w nurcie rzeki wyżej burt. Te załadowane są piaskiem wydobywanym z dna lub stosami ryb. Są też małe łódki rybaków, barki, platformy z poustawianymi na nich kontenerowymi domkami. Marysia śpi okryta zieloną chustą, kolorem islamu. Olek pali. Paweł kręci się i drapie. Hałas TV przebija się przez warkot silników. Grają jakąś bangladeską operę mydlaną. Widzowie przysypiają, patrzą w ekran, podjadają, czekają.

* * * * *

Banladesz - transport rzeczny

Bangladesz, Kaptai Lake. Najgęstsza komunikacyjna infrastruktura Bangladeszu to sieć dróg wodnych. (Fot. Paweł Brzenczek)

Opuszczamy pokład promu na nabrzeżu Chandpuru, gdzie znów musimy złapać połączenie kolejowe. Nim jeszcze dotrzemy piechotą na pobliską stację gromadzimy wokół siebie ciekawskich. Gdziekolwiek nie przystanąć, natychmiast otacza nas wianek gapiów zagadujących po bengalsku, rzadko w szczątkowym angielskim. Chłopcy i mężczyźni są śmielsi. Zwłaszcza u młodych dziewcząt ciekawość stacza ciężkie walki ze społecznie narzuconymi konwencjami. Odwracają wzrok, gdy ten napotka spojrzenie obcego, kryją się za plecami kuzynów i braci.

Po godzinie czy dwóch pociąg wtacza się w końcu na stację. Miejscowi rzucają się do wejść najwyraźniej z głęboko zakodowanego przyzwyczajenia, by tłoczyć się i rozpychać łokciami w wąskich drzwiach, a przecież bez problemu znajdujemy sobie miejsce i my. Pasażerów nie jest aż tak wielu.

I znów podróż pełna pomocnych dłoni. Rozpoczyna się od bezinteresownej troski ze strony uzbrojonego w karabin policjanta, a może strażnika kolei. Opowiada o niebezpieczeństwach kradzieży, co nie brzmi zbyt przekonująco w świetle dnia, ale i tak skutkuje przesadzeniem naszej grupki do innego wagonu. Zapobiegliwość naszego strażnika staje się bardziej zrozumiała, gdy zapada zmrok. Okazuje się, że jedziemy bodaj jedynym wagonem, w którym jest elektryczność, a więc oświetlonym. W głębokiej już nocy mijamy inne składy, zwykle całkowicie ciemne. Wagony innego mijanego pociągu rozświetlone są nikłymi płomieniami świec pełgającymi w oknach.

Nim jeszcze zapadnie noc, podczas kolejnych postojów, pojawiają się odziani niezmiennie na biało, posiwiali, brodaci ślepcy recytujący lub śpiewający wersety Koranu. Jałmużna – zakat, to jeden z filarów islamu. Niewidomi nie zasną głodni. Intencja obdarowywania i wspomagania innych obejmuje swoim zasięgiem, zdaje się, także nasze skromne osoby. A może chodzi o rodzaj rodzicielskiej opiekuńczości, której nie wiedzieć czemu jesteśmy beneficjentami? Dość, że wyczerpane nogi Marysi znajdują miejsce odpoczynku na krześle, które specjalnie w tym celu przynosi uwalany smarem mechanik, który na bieżąco dba o funkcjonowanie wiekowego składu. Wszyscy zostajemy obdarowani ciasteczkami i słodyczami przez czarno odzianą kobietę z sąsiednich siedzeń.

* * * * *

Backpackerzy w Bangladeszu

Bangladesz, Bandarban. Jacek, Marysia i Olek w dobrych humorach tuż przed załadunkiem do autokaru, który powiezie ich do Dhaki, drogą wymagającą mocnych nerwów. (Fot. Paweł Brzenczek)

Końcowa część podróży przez Bangladesz, po wielu dniach spędzonych na Górskich Szlakach Chittagong, na południowym wschodzie kraju, wymaga od nas pokonania trasy z Bandarban do Dhaki. To cały dzień i początek nocy pełen mocnych wrażeń, tylko dla ludzi o mocnych nerwach lub równie silnie ogarniętych typową dla azjatyckiego czekania-zwisania apatią.

Główna droga krajowa, pomiędzy Chittagong i Dhaką, to niemal cały czas dwa pasy jezdni o koleinach miejscami tak głębokich, że prawie całkowita nieobecność samochodów osobowych nie budzi żadnego zdziwienia. Właściwie przez cały czas dziesięciogodzinnej podróży wszystkie tego rodzaju pojazdy można zliczyć, całkiem dosłownie, na palcach.

Siedzimy z przodu, tuż za siedzeniem kierowcy, za stalową klatką oddzielająca nas od niego. Kierującego pojazdem wspomagają dwaj młodsi, sympatyczni Bengalczycy. Jeden zajmuje się głównie kontrolowaniem biletów i kompletu pasażerów. Drugi przeciera szyby, dba o to, by jazgocząca przez głośniki miejscowa muzyka była wystarczająco głośna, zamyka i otwiera boczne komory bagażowe. Ale przede wszystkim obu ich zajmuje zagrzewanie kierowcy do kolejnych szalonych manewrów w pełnym pędzie oraz pokrzykiwanie na zbyt ślamazarnych kierowców mijanych pojazdów. W razie awantur, a do tych sposobności nie brakuje, wykrzykują coś w stylu: Spieprzaj dziadu! Jest nas więcej i jesteśmy więksi! To znaczy: autobus, którym jedziemy, jest większy. Bo też generalnie większy ma pierwszeństwo, odpowiednio rozpędzony budzi na drodze stosowny respekt.

Podróż autobusem przez Bangladesz

Bangladesz, Bandarban. Przygotowanie do przeprawy busem w kierunku Ruma Bazaar. (Fot. Paweł Brzenczek)

Nasz bus, niczym zdziczały z wściekłości bawół, miota na boki wielkim, prostokątnym zadem, rozchwiany jednym z powtarzających się co jakiś czas manewrów, roztrąca swym pędem uciekające na wszystkie strony tuk-tuki i mniejsze ciężarówki. Ale najwięcej emocji budzą manewry wyprzedzania lub wymijania. U Olka niektóre powodują, zdaje się, solidny kop adrenaliny. Widzę, jak raz za razem podnoszące się w grymasie przerażenia brwi mojego przyjaciela powiększają rozwarcie oczu, w których z kolei źrenice, miast kurczyć się pod wpływem zwiększonego dopływu światła, rozszerzają się dodatkowo, rozpychane odwewnętrznym naporem buzującego hormonu ucieczki.

Po szczególnie ryzykownych, lecz zakończonych sukcesem (bez niego nie było by co zbierać) manewrach, łapię kontakt wzrokowy z obsługantami uśmiechającymi się od ucha do ucha: – Niezły gość, co? – wskazują na kierowcę.

Zaiste, kierowca autobusu na drodze śmierci w Bangladeszu musi łączyć w sobie kilka chwalebnych cech: opanowanie, zimną krew, zdecydowanie, odwagę, zręczność.

– Hehe – palicie? Gdy nerwy sięgną granic, można przystanąć na schodkach przy drzwiach pędzącego autobusu i przy rozwartym na oścież oknie wypalić papierosa. Zdaje się, że ukuliśmy nowe określenie dobrze opisujące niepomijalny element tutejszego sposobu prowadzenia pojazdów: wyprzedzanie na czołowe. Emocje opadają nieco, gdy zbliżamy się już do celu, gdy jeszcze kilkanaście kilometrów przed miastem, mimo dawno już zapadłych ciemności, zaczynają się korki.

* * * * *

Wkrótce zostawimy Bengal Wschodni za sobą. Niekończące się korki i smog wielkich miast, niewyobrażalny chaos ich ulic, z przewalającymi się nieustannie tłumami ludzi, rozdzwonionymi rikszami, wyjącymi ciężarówkami i zdezelowanymi autobusami – wszystko to jest zasłoną, pod którą odkryć można to, co w drodze najważniejsze: innych ludzi, ich bezinteresowność, uśmiech, ciekawość świata, inność zawsze w jakiejś mierze nieogarnioną. Nie ma dla mnie w drodze chyba nic ważniejszego niż świeżość spojrzenia, odmienność perspektywy, z jakiej spojrzeć można na siebie samego i to, co otaczające. I niech tak zostanie.

Tekst i fotografie powstały podczas realizacji projektu Way to Bangladesh.

Jacek Jaworski

Z wykształcenia biolog i filozof, z zawodu nauczyciel, fotograf i filmowiec, a także, z pasji, azjatycki włóczęga z wielomiesięcznym stażem, współpracownik OM Studio Film Production.

Komentarze: 2

Ada 29 lipca 2014 o 20:31

Opis trasy z Chittagong do Dhaki idealnie pasuje do moich doświadczeń. To była długa, nerwowa noc :)
Poza tym mój pobyt w Bangladeszu wspominam bardzo pozytywnie, gdyż trafiłam na odpowiednich ludzi.
Super artykuł.

pozdrawiam

Odpowiedz

Marcin 1 sierpnia 2014 o 18:20

Hej,

Czy istnieje wg Twoich informacji możliwość dostania się drogą lądową z Birmy do Bangladeszu?

Pozdrawiam,
Marcin Porowski

Odpowiedz